Ζώντας σε μια άλλη πραγματικότητα
του Κωνσταντίνου Κοκκά
“Real life happens on TV
…Touch me I want to live for real
…Touch me, I am just human as a human can be”
Weeping Willows, Touch Me
“Η πραγματικότητα δεν είναι πλέον δυνατή”
Jean Baudrillard
Τελικά η τηλεόραση, εκτός απ' το να μας παρέχει ενημέρωση, ψυχαγωγία, ανοησία και ελαφρότητα μπορεί να μας κάνει να εμβαθύνουμε, αλλά και να κατανοήσουμε την πραγματικότητα. Η τελευταία όμως είναι, στην κυριολεξία, μια πραγματικότητα της τηλεόρασης. Πρόσφατα, αφού παρακολούθησα εκτεταμένα τηλεόραση για πέντε μέρες, άρχισα να αντιλαμβάνομαι διαφορετικά όλα αυτά που με περιτριγυρίζουν και με απασχολούν. Και όλα αυτά, απεικονίζονται στην τηλεόραση σα σύμβολα.
Μέσα σ' αυτό το χρονικό διάστημα, εντυπωσιασμένος, κυρίως, από την πληθώρα των reality που παρακολουθούμε καθημερινά (π.χ. “Εφιάλτης στην Κουζίνα”, “Νταντά Πρώτων Βοηθειών”, “Next Top Model” ), θυμήθηκα τα πρώτα τέτοια σόου στην ελληνική τηλεόραση (π.χ. το Big Brother) διαπιστώνωντας ότι, από τότε μέχρι σήμερα, έχουν εξελιχθεί πάρα πολύ. Ή μάλλον, ακριβέστερα, έχουν προσαρμοστεί στις παρούσες κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες. Έτσι λοιπόν στα πρώτα χρόνια της εμφάνισης των reality, παρακολουθούσαμε τους “παίκτες” στην καθημερινότητα τους, μέσα σε ένα σπίτι, να συζητούν, να μαγειρεύουν, να κάνουν χαβαλέ ή ακόμη και να ξύνουν τον κώλο τους. Σήμερα, στα περισσότερα τέτοια σόου, οι “παίκτες” έχουν κάποιο ταλέντο ή διαγωνίζονται βάσει κάποιων φυσικών προσόντων τους, ενώ υπάρχει απέναντι τους μια ομάδα “ειδικών” που τους κρίνει ή τους συμβουλεύει. Βέβαια, αυτοί οι “ειδικοί” δεν έχουν καμία σχέση με τους ειδικούς όπως τους ξέρουμε, που χαρακτηρίζονται από την εξειδικευμένη γνώση και την εμπειρία που έχουν στον τομέα τους. Η ειδικότητα τους είναι προσαρμοσμένη στα πρότυπα που θέτει η τηλεόραση.
Είναι όμως αυτά τα τηλεοπτικά προγράμματα η πραγματική ζωή όπως ευαγγελίζονται; Σίγουρα, μια αρνητική απάντηση είναι πολύ εύκολη. Θεωρώ όμως, ότι θα μπορούσε να διερευνηθεί περαιτέρω, λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι η τηλεόραση λειτουργεί περισσότερο κατασταλτικά ως προς την πραγματικότητα. Και αυτό γιατί όχι απλά δεν περιγράφει την πραγματικότητα, αλλά την παραμορφώνει, και συνακόλουθα διαμορφώνει κι επηρεάζει τη ζωή μας.
Κάτι παρόμοιο είχε πει ο Baudrillard στο Simulacra and Simulation, στην περίφημη θεωρία της “Υπερπραγματικότητας”. Συγκεκριμένα, έλεγε ότι “έχουμε σταματήσει να βιώνουμε με το μυαλό μας και έχουμε μετατραπεί σε επεξεργαστές συμβόλων για τις μηχανές των μίντια” και πως “η πραγματικότητα είναι μια συμβολική διάσταση που έχει απομακρυνθεί από το πραγματικό”. Κατά τον Baudrillard λοιπόν, η πραγματικότητα που αναπαρίσταται στην τηλεόραση είναι ένα σύμβολο και όχι μόνο παρασύρει τα υποκείμενα της πραγματικότητας (δηλαδή τους απλούς πολίτες και τηλεθεατές), αλλά επηρεάζει και τον τρόπο που την βιώνουμε. Θα αναφέρω μερικά παραδείγματα για να γίνει όλο αυτό πιο κατανοητό.
Σύμβολα και συναισθήματα
Στην αρχή της ποδοσφαιρικής περιόδου παρακολουθήσαμε μια τηλεοπτική διαφήμιση ενός συνδρομητικού καναλιού με αθλητικό περιεχόμενο, η οποία έδειχνε κάποια μνήματα και από πάνω τους αγώνες μετάδοσης που θα έχαναν όσοι δεν είναι συνδρομητές του καναλιού. Σε ένα άλλο διαφημιστικό, ενός ιδιωτικού καναλιού πάλι, είδαμε κάποιους ασθενείς σε μια κλινική αποτοξίνωσης να προσπαθούν να “καθαρίσουν” από την εξάρτηση τους απ' την τηλεόραση. Από τη μια η απώλεια και από την άλλη η εξάρτηση γίνονται σύμβολα στην υπηρεσία της τηλεόρασης. Η απώλεια συνδέεται με την στέρηση του ποδοσφαιρικού θεάματος και η ανθρώπινη εξάρτηση με την απόλαυση του τηλεοπτικού θεάματος. Συναισθήματα βαθιά ανθρώπινα και πραγματικά γίνονται σύμβολα που φιλτράρονται και παρουσιάζονται μέσα από την τηλεόραση, η οποία εκμεταλλεύεται τον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τις δύο αυτές έννοιες.
Εικονικά δικαιώματα, εικονική ελευθερία
Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η άποψη της Ιωάννας Βωβού (Λέκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο). Σε άρθρο της στο Βήμα Ιδεών, μιλά για την “αντίληψη που οι άνθρωποι σχηματίζουν για τον κόσμο και συνοψίζεται σε μια αποθέωση της εμπειρικής γνώσης εις βάρος της νοητικής αντίληψης των πραγμάτων”. Συνεχίζει προσθέτοντας ότι “ενδιαφέρουσα κοινωνικη εξέλιξη αποτελεί το γεγονός ότι η εισχώρηση στη ζωή των άλλων από κρυφή και στιγματισμένη δραστηριότητα, δημοσιοποιείται, απενοχοποιείται και βρίσκει τη νομιμοποίηση της […] τα χρηματικά έπαθλα των ριάλιτι σόου και των τηλεπαιχνιδιών που συγχαίρουν τη δημόσια κατάθεση των πιο προσωπικών δεδομένων δεν είναι άσχετα, όχι τόσο με μια οικονομική κρίση ή οικονομική αστάθεια, όσο με μια ιδεολογική στροφή της κοινωνίας σε ότι αφορά την αντίληψη περί προσωπικής και κοινωνικής ελευθερίας”. Σαν παράδειγμα, αναφέρει την εκπομπή Η Στιγμή της Αλήθειας.
Η Βωβού, αφενός σχολιάζει την νοητική αντίληψη των ανθρώπων και αφετέρου το νόημα που αποκτούν η ελευθερία, τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα και οι συνακόλουθες διεκδίκησεις μέσα στην τηλεόραση. Η διαφάνεια και τα προσωπικά δεδομένα, παράγοντες ελευθερίας και προστασίας ατομικών δικαιωμάτων μετατρέπονται σε σύμβολα, καθώς στην τηλεόραση αποκτούν εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο απ' ότι διαθέτουν στο επίπεδο της πραγματικότητας. Στην καθημερινότητα, η προσωπική ζωή του καθενός περιορίζεται στον χώρο του, στις επαφές του, στις συναλλαγές που κάνει στη ζωή του και στον τρόπο διαβίωσης του. Αντίθετα, στην τηλεόραση όλα αυτά γίνονται δημόσιο θέαμα, έτσι ώστε ο καθένας από μας να εισβάλλει στη προσωπική ζωή του άλλου. Και φυσικά, είναι νόμιμο, καθώς γίνεται με την συγκατάθεση του “συμβαλλόμενου” στην τηλεοπτική τους προβολή.
Βλέποντας τηλεόραση, πρέπει κανείς να επαναπροσδιορίσει και να ξαναορίσει την έννοια του προσωπικού χώρου, καθώς και τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα ως στοιχεία της πολιτικής ελευθερίας και ισότητας –βασικά στοιχεία της σύγχρονης φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ο Jeremy Bentham στη θεωριά του για το “Πανοπτικόν” είχε πει ότι “η δημόσια εξουσία εισβάλει στον ιδιωτικό χώρο των ατόμων με την επιτήρηση τους”. Στη πραγματικότητα της τηλεόρασης όμως φαίνεται να κυριαρχεί το “Συνοπτικόν”. Είναι οι πολλοί που παρακολουθούν τους λίγους. Οι πολλοί εισβάλλουν στο χώρο των λίγων, αυτών που αποτελούν στο ελληνικό τηλεοπτικό star system, καθώς στις περισσότερες τηλεοπτικές εκπομπές ανακυκλώνονται οι εικόνες των ίδιων ατόμων.
Επιπλέον θα έπρεπε να εξετάσουμε το ζήτημα και στο επίπεδο της σχέσης εξουσίας και εξουσιαζόμενου ή, αλλιώς, διοίκησης και διοικούμενου. Οι “καθημερινοί” άνθρωποι που παρουσιάζονται στα κανάλια με τις καταγγελίες τους, διεκδικούν την αντιπροσώπευσή τους, καθώς πολιτικά και θεσμικά δεν έχουν άλλους τρόπους συμμετοχής στο κοινωνικό γίγνεσθαι και επιρροής στη διαδικασία της λήψης των αποφάσεων εκείνων που τους αφορούν. Ταυτόχρονα όμως, με την αποδοχή της παρακολούθησης τους, συναινούν στη παραβίαση του προσωπικού τους χώρου. Έτσι, οι έννοιες της αντιπροσώπευσης και της συναίνεσης αποκτούν ένα συμβολικό νόημα, διαφορετικό από το θεσμικό και πολιτικό που διαμορφώθηκε μετά από μακρόχρονους αγώνες και διεκδικήσεις.
Η συμμετοχή των πολιτών στις πολιτικές διαδικασίες και στις διεκδικήσεις τους είναι εφικτή μέσω συγκεντρώσεων, διαδηλώσεων και άλλων μορφών μαζικής κινητοποίησης. Πρόσφατα, παρακολουθούσα ένα αγγλικό ριάλιτι όπου πρωταγωνιστεί ένας γνωστός σεφ, ειδικός στην “αναγέννηση” εστιατορίων που κινδυνεύουν να φαληρίσουν. Σε ένα επεισόδιο, προκειμένου να διαφημίσει το μενού ενός εστιατορίου, ο σεφ βγήκε στους δρόμους με τον ιδιοκτήτη και το προσωπικό του, και διέκοψαν την κυκλοφορία φωνάζοντας συνθήματα με τηλεβόα, σαν μια μικρή διαδήλωση. Η απορία μου ήταν κατά πόσο είναι νόμιμος ο αποκλεισμός ενός δρόμου όταν δεν αναφέρεται σε ατομικές, πολιτικές ή κοινωνικές διεκδικήσεις, αλλά και αν σε μια κανονική διαδήλωση θα υπήρχε ποτέ τόση μεγάλη και θετική ανταπόκριση, καταρχήν από τα μίντια. Βέβαια, για τον τηλεθεατή, μια διαδήλωση είναι μια συνηθισμένη εικόνα, ενώ μια διαδήλωση για θέματα γαστρονομίας, όχι και τόσο.
Σύμβολα και σημασία των λέξεων
Και συνεχίζω αναφέροντας άλλα παραδείγματα που επιδεικνύουν την συμβολική απεικόνιση της πραγματικότητας μέσα από τα ριάλιτι, μέσω του σημασιολογικού περιεχομένου των λέξεων, και πως αλλοιώνεται το νόημα τους μέσα από την τηλεόραση.
Στο πλαίσιο της συμβολικής απεικόνισης της πραγματικότητας, μέσα από την τηλεόραση αλλοιώνονται συχνά το νόημα και οι σημασίες των λέξεων όπως τις γνωρίζουμε. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια των γεγονότων του Δεκέμβρη του 2008, ο Αλέξης Κούγιας, συνήγορος υπεράσπισης του ειδικού φρουρού που πυροβόλησε εναντίον του άτυχου νεαρού, είπε ότι αυτό που είχε συμβεί “ήταν θέλημα Θεού”. Το “Άλλο”, στη συγκεκριμένη περίπτωση η “ανώτερη δύναμη”, αντικαθιστά την εγκληματική πράξη, και παράλληλα τις έννομες διεκδικήσεις του πολίτη για την προστασία του έναντι παρόμοιων ενεργειών. Το Άλλο είναι ο νομιμοποιητικός παράγοντας έναντι της θεσμοθετημένης δικαιοσύνης, η πραγματική δικαιοσύνη που προήλθε από το συμβολικό πεδίο. Και με βάση αυτό το δίκαιο δικαιολογούνται και νομιμοποιούνται συμβολικά οι πράξεις των ανθρώπων, προτού να κριθούν μέσα σε κάποιο νομοθετικό πλαίσιο.
Σε ένα άλλο παράδειγμα, βλέπουμε ότι και οι ιδιότητες των ανθρώπων αποκτούν νέα σημασία. Στην τηλεπαρουσιάστρια της εκπομπής Η Στιγμή της Αλήθειας, στα τηλεοπτικά πάνελ, αποδίδεται η επαγγελματική ιδιότητα της μαέστρου. Όμως οι περισσότεροι την γνώρισαμε ως την παρουσιάστρια της συγκεκριμένης εκπομπής. Πόσοι την γνωρίζαμε πριν από την συγκεκριμένη εκπομπή ως μαέστρο, ώστε να της δίνουμε αυτόν τον τίτλο; Και αν δεν ερχόταν στο επίκεντρο της δημοσιότητας μέσω της νέας της ιδιότητας θα μαθαίναμε ποτέ την ύπαρξή της ως μαέστρος;
Η ύλη σαν σύμβολο της πραγματικότητας
Στη θεωρία του ο Baudrillard, αναφερόμενος στη σχέση του υλισμού με την τηλεόραση, είχε πεί ότι η τηλεόραση δημιουργεί ανάγκες που διαφορετικά δεν θα υπήρχαν. Από τότε, βέβαια, αυτό αποτελεί κοινή διαπίστωση, ειδικότερα μετά την εμφάνιση της ιδιωτικής τηλεόρασης και την κυριαρχία της τηλεοπτικής διαφήμισης. Όμως, παρακολουθώντας, ξενόφερτα περισσότερο, ριάλιτι, παρατήρησα ότι όχι μόνο δημιουργεί ανάγκες, αλλά τα άτομα συμφιλιώνονται εν τέλει με τον υλισμό. Ο καθένας έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει σπίτι, να κάνει πλαστική προσώπου και σώματος, να αγοράσει ακριβά ρούχα, να αποκτήσει αυτοκίνητο και σχεδόν οτιδήποτε επιθυμεί στη ζωή του. Και μετά την μεταμόρφωση, αυτός ο “καινούριος άνθρωπος” δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του, είναι κάποιος άλλος, που μπορεί να απόκτησε αγαθά που δεν είχε, αλλά βγήκε από αυτά τα τηλεοπτικά θαύματα παραμορφωμένος. Και από την επόμενη ημέρα θα πρέπει να ζει σαν κάποιος άλλος.
Ο υλισμός εμπεριέχεται στις λέξεις και, όπως προανέφερα, επηρεάζει την σημασία τους. Παρακολούθησα ένα ριάλιτι, στο οποίο οι “παίκτες” θέλουν να γίνουν γνωστοί σχεδιαστές μόδας και όπου, φυσικά, υπάρχει η ανάλογη επιτροπή “ειδικών”. Σε μια από τις δοκιμασίες έπρεπε να δημιουργήσουν ένα φόρεμα, βασισμένο σε μια ιστορία στην οποία θα πρέπει αυτό το φόρεμα να πρωταγωνιστεί. Αντίθετα, βέβαια, με την πραγματική καθημερινή ζωή όπου πρωταγωνιστής είναι ο άνθρωπος. Έτσι, η ύλη, το φόρεμα στην προκειμένη περίπτωση, αντικαθιστά το φυσικό υποκείμενο και γίνεται το επίκεντρο της ιστορίας, γίνεται σύμβολο του υλισμού που παίρνει ρόλο πρωταγωνιστή.
Επίλογος
Φυσικά, όλα τα παραπάνω είναι μόνο μερικά παραδείγματα όσων βιώνουμε μέσα από την τηλεόραση. Όμως, λόγω της παντοδυναμίας της στο χώρο των μέσων, η διαπίστωση τους και η δυνατότητα διάκρισης της τηλεοπτικής από την πραγματική ζωή καθίσταται ιδιαίτερα δυσχερής. Σε τέτοιο βαθμό, που η πραγματικότητα αποτελεί μια άγνωστη έννοια και αυτό που εκλαμβάνουμε ως αληθινό είναι η “υπερπραγματικότητα” της τηλεόρασης.
Μπορείτε να κατεβάσετε το "Simulacra and Simulation" του Baudrillard από εδώ
Και για το τεύχος του monkie πατήστε εδώ
